Hoe we onszelf tot slaaf laten maken en weer kunnen bevrijden

Waarom hebben mensen door de geschiedenis heen, en tot op de dag van vandaag, tegen hun eigen belangen in gehandeld en toegestemd in hun slavernij onder politieke heersende klassen?

Sinds het begin van de beschaving hebben tirannieke heersers de mensheid geteisterd, gedreven door een onverzadigbare honger naar macht. Deze individuen hebben hun best gedaan om zowel de geest als het lichaam van hun onderdanen te beheersen.

In dit licht bezien is de geschiedenis van de beschaving een geschiedenis van verschillende gradaties van menselijke slavernij. Vooral in het geval van meer autoritaire regimes is het gebruikelijk om aan te nemen dat de massa’s slechts slachtoffers zijn van hun slavernij, niet in staat om zich op enige manier te verzetten vanwege de dreiging van geweld die wordt uitgeoefend door de machthebbers.

In de 16^e eeuw betwistte de Franse filosoof Étienne de La Boétie deze opvatting in zijn essay: Verhandeling over vrijwillige dienstbaarheid. De tekst werd in 1577 clandestien gepubliceerd.

“Alle regeringen, inclusief de meest tirannieke, kunnen alleen voor lange tijd regeren als ze de algemene steun van de bevolking hebben. De machthebbers zijn enorm in het nadeel ten opzichte van degenen die ze regeren, maar regeringen vertrouwen op onderworpen bevolkingsgroepen door hen te voorzien van een continue aanvoer van middelen en arbeid. Als er ooit genoeg mensen weigerden te gehoorzamen en zouden stoppen met hen rijkdom en eigendom te geven, dan zouden uw onderdrukkers naakt, arm en met niets overblijven, net zoals een wortel zonder vocht en voedsel een uitgedroogde dode stronk wordt.”

Massale onderwerping aan zelfs de meest onderdrukkende politieke regimes is altijd vrijwillige dienstbaarheid, gebaseerd op instemming van de bevolking.

La Boétie legt uit:

“Het is duidelijk dat er geen strijd nodig is om deze enkele tiran te overwinnen, want hij is automatisch verslagen als het land weigert in te stemmen met zijn eigen onderwerping: het is niet nodig om hem iets te ontnemen, maar eenvoudigweg om hem niets te geven; het land hoeft zich niet in te spannen om iets voor zichzelf te doen, als het maar niets doet dat tegen zichzelf ingaat. Het zijn dus de inwoners zelf die hun onderwerping toelaten, of liever … bewerkstelligen, omdat zij, door zich niet langer te onderwerpen, een einde zouden maken aan hun knechtschap. Een volk maakt zichzelf tot slaaf, snijdt de eigen keel door, wanneer het, voor de keuze gesteld tussen vazallen en vrije mensen, afstand doet van zijn vrijheden en het juk op zich neemt, instemt met zijn eigen ellende, of, liever gezegd, deze schijnbaar verwelkomt.”

De meeste dieren hebben een natuurlijk instinct om vrij te zijn. Wanneer een poging wordt gedaan om een dier te vangen, vlucht het in angst of reageert het met felle agressie. Wanneer het uit zijn natuurlijke habitat wordt gehaald en in gevangenschap wordt geplaatst, neemt hun aangeboren kracht af en wordt vervangen door lethargie en moedeloosheid. De succesvolle domesticatie van een soort vereist daarom meestal tal van generaties van selectief fokken om het instinct van het dier, om vrij rond te zwerven en te leven, uit te roeien.

La Boétie stelt dat bij de mens dit instinct voor vrijheid vooral vrij uitgesproken is. Echter hebben verschillende sociale factoren dit natuurlijke instinct in de loop van de tijd aangetast, tot het punt waarop ‘de liefde voor vrijheid onnatuurlijk lijkt’. Een van deze factoren is volgens La Boétie “de krachtige invloed van gewoonte”, of, met andere woorden: onze neiging om te wennen aan de sociale en politieke omstandigheden waarin we zijn geboren.

“Net zoals een in gevangenschap geboren dier niet weet van de vrijheid die het mist en zich daarom niet verzet tegen zijn ketenen. Degenen die in een staat van slavernij zijn geboren missen ook de kennis van wat het betekent om vrij te zijn en hebben dus de neiging om hun dienstbaarheid te accepteren alsof dat natuurlijk zou zijn. Wanneer mensen hun vormende jaren doorbrengen met het observeren van de mensen om hen heen, verzetten zij zich niet tegen hun onderdrukkers, maar accepteren ze en aanbidden ze die zelfs. De effecten van gewoonte hebben de neiging om het natuurlijke instinct voor vrijheid te overtreffen, en onderwerping wordt dan een gewoonte.”

Deze socialisatie tot staatsslavernij is analoog aan het verhaal van de vroegere koning Mithridates, die beweerde aan gif gewend te zijn geraakt door gedurende lange tijd kleine hoeveelheden te drinken. “Net als hij”, schrijft La Boétie, “leren we alles te slikken tot we niet meer de bitterheid van het gif van dienstbaarheid voelen”. Of zoals hij verder uitlegt:

“Het is waar dat de mensen zich in het begin onder dwang en met geweld onderwerpen; maar zij die na hen komen gehoorzamen zonder spijt en voeren gewillig uit wat hun voorgangers hadden gedaan omdat zij het moesten. Dit is de reden waarom mensen die onder het juk zijn geboren en daarna in slavernij zijn opgevoed en grootgebracht, er zonder verdere inspanning genoegen mee nemen onder hun geboorteomstandigheden verder te leven, zich van geen andere toestand of recht bewust, en de toestand waarin zij zijn geboren als heel natuurlijk beschouwen. Er is echter geen erfgenaam zo spilzuchtig of onverschillig dat hij niet af en toe de boekhouding van zijn vader erop naslaat om te zien of hij alle voorrechten van zijn erfenis geniet en of zijn rechten en die van zijn voorganger misschien niet zijn aangetast. Toch is het duidelijk genoeg dat de machtige invloed van het gebruik in geen enkel opzicht dwingender is dan in dit opzicht, namelijk gewenning aan onderwerping.

De waarheid is dat het gewone volk, dat in de steden altijd de meerderheid van de bevolking vormt, van nature wantrouwend staat tegenover de man die van hen houdt en goedgelovig tegenover de man die hen bedriegt. Geen vogel bezwijkt gemakkelijker voor bedrog, geen vis hapt sneller naar het aas, dan dat hele volkeren bezwijken voor de verlokkingen van de slavernij, zodra de meest doorzichtige truc met hen wordt uitgehaald. Het is ongelooflijk hoe snel zij zich laten inpalmen, als iemand hen maar kietelt. Theaters, spelen, kluchten, spektakels, gladiatoren, vreemde beesten, medailles, taferelen en andere dergelijke middelen waren het aas dat de oude volkeren in slavernij lokte, zij waren de prijs waartegen vrijheid werd verkocht, zij waren de instrumenten van tirannie: dit waren de methoden, de procedures, de verlokkingen die de oude tirannen konden gebruiken om hun volk in slaap te brengen, om het onder het juk te brengen. Zo raakten deze dwaze mensen, die deze bezigheden aangenaam vonden en zich lieten meeslepen door de ijdele genoegens die hun blik ontmoetten, gewend aan slavernij: zij waren even goedgelovig als kleine kinderen die tot lezen worden aangezet door de kleurrijke illustraties in boeken – maar hun goedgelovigheid is verwijtbaar.”

In de moderne tijd zijn deze instrumenten van tirannie van vorm veranderd, maar de essentie ervan blijft hetzelfde. Het eindeloze aanbod van hersenloze misleidingen door de massamedia en entertainmentindustrie, de verdovende effecten van farmaceutische medicijnen en de dramatische farce van politieke verkiezingen, dienen om de aandacht van de bevolking af te leiden van de realiteit van hun slavernij.

Een andere tactiek om toestemming te krijgen, gebruikt door voormalige tirannen, was analoog aan wat we nu de verzorgingsstaat noemen. La Boétie merkt op dat op bepaalde dagen van het jaar de heersende klassen brood, wijn en een beetje geld uitdeelden aan de onderdanen en kort daarna riepen degenen die daar tevreden mee waren: “Lang leve de koning.” De dwazen realiseerden zich niet dat ze alleen maar een deel terugkregen van wat eerst van henzelf was. De tiran ‘gaf’ dus iets wat hij eerder van hen had gestolen.

Het spreekwoordelijk “brood en spelen” zijn niet de enige instrumenten van tirannie, want de heersende klassen hebben lang geprobeerd om niet alleen instemming uit te lokken, maar ook de aanbidding en eerbied van zijn onderdanen voor technieken van coöptatie, een regeling waarbij het bestuur zichzelf kiest, dus de zittende leden kiezen nieuwe leden. Een techniek die niet alleen door regeringen en organisaties, maar ook door religies wordt gebruikt om hun gezag heilig te laten lijken.

Mythen, rituelen, het gebruik van religieuze en culturele symboliek en het bouwen van gebouwen symboliseert macht en gezag en lijkt op plaatsen van aanbidding die lange tijd door heersende klassen zijn gebruikt om te lenen, of in de woorden van La Boétie: “het aspect van bepaalde goden gebruiken om het slechte leven dat ze leiden te beschermen.”

Ondanks het feit dat vrijwillige dienstbaarheid aan een heersende politieke klasse door de geschiedenis heen de norm is geweest, beschouwt La Boétie het niet als onvermijdelijk dat deze situatie voor onbepaalde tijd zal voortduren. Want net zoals er altijd mensen zijn geweest die anderen willen regeren en uitbuiten, zijn er ook te allen tijde individuen die instinctief in opstand komen tegen elke vorm van dienstbaarheid, en wel gekweld worden door de kettingen die anderen niet lijken te merken.

“Hoewel de vrijheid volledig verloren leek te zijn gegaan in de wereld”, schrijft La Boétie, “hervinden deze mensen haar. Voor hen voelt slaafse dienstbaarheid, hoe goed vermomd het ook lijkt, nooit goed.” Degenen die deel uitmaken van deze – voorhoede van vrijheid – , besteden veel tijd aan het ontwikkelen van zichzelf en van hun kritische vaardigheden om anderen de snode en bedrieglijke aard van politiek bestuur te laten zien. Dit werk wordt gedaan in de perceptie dat als een kritische massa wordt bereikt, deze bewust van hun slavernij en de werkelijke waarde van vrijheid, hun vrijwillige dienstbaarheid op grote schaal abrupt zal beëindigen.

“Van al deze vernederingen, die zelfs de beesten van het veld niet zouden verdragen, kunnen jullie je bevrijden als jullie het proberen, niet door actie te ondernemen, maar alleen door de wil om vrij te zijn. Beslis om niet meer te dienen, en je bent meteen bevrijd. Ik vraag u niet de hand op de tiran te leggen om hem omver te werpen, maar eenvoudigweg hem niet langer te steunen; dan zult u hem, als een grote Kolossus wiens voetstuk is weggetrokken, door zijn eigen gewicht zien vallen en in stukken zien breken.”

Zie hier de video over het essay: Verhandeling over vrijwillige dienstbaarheid, van Étienne de La Boétie: